Бүгін, 2024 жылғы 1 шілдеде Қазақстан Республикасының тұңғыш ғарышкері Талғат Мұсабаевтың ғарышқа ұшқанына тура 30 жыл толады. Ұшқыш-ғарышкердің, Ресейдің Батыры, Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы Талғат Мұсабаевтың ғарыш жолы Қазақстанның ғарыш жолын толық көрсетеді. Себебі ғарышқа ұшу отандасымыздың өзін-өзі анықтау, еліміздің тәуелсіздігін бекіту жылдарында орын алды: ол тәуелсіз ҚР-ның алғашқы ғарышкері, ашық ғарышқа шыққан алғашқы қазақ болды. Мұның бәрі 1994 жылы ғарышкердің қаһармандық ғарыштық эпосының бастамасы болған ғарышқа алғашқы ұшуы кезінде болды.

«РҒБО» АҚ баспасөз қызметіне берген сұхбатында Т.Мұсабаев осы ұшу туралы естеліктерімен бөлісті.

Талғат Амангелдіұлы, айтыңызшы, сіз ғарышкерлер отрядына қалай кірдіңіз?

Бұл ұзақ жол болды. 11 жасымда Юрий Гагарин ғарышқа ұшқан күні мен ғарышкер боламын деп шештім және осы арманға жетуге 33 жылым кетті. Мен 44 жасымда ғарышқа ұштым. Рига азаматтық авиация инженерлері институтын бітіргеннен кейін Бурундай авиаотрядында, азаматтық авиация басқармасында жұмыс істедім, көптеген жылдар бойы ұшқыш ретінде қайта даярлаудан өттім, азаматтық ұшақтардың бес түрімен ұштым. Ғарышқа жолдаманы Бүкілодақтық аэробатика жарыстарындаға жеңіс берді, бұл кезде мені, ел чемпионы, журнал беттерінен бірінші жиынтықтағы ғарышкерлер байқады. Жоғары мемлекеттік комиссиядан өтуге жасаған бірнеше әрекетім сәтті болды, мен 1990 жылдың қазан айынан бастап Жұлдызды қалашықтағы Ғарышкерлерді даярлау орталығында сабақты бастадым. КСРО-ның азаматтық авиация министрлігі ғарыш қызметімен айналысатын министрліктердің бестігіне кірмегендіктен, ОПК басшылығы мені қай топқа тағайындау керектігін білмеді. Сонымен қатар, мен азаматтық ұшқыш болдым, бұл да осындай әскери бөлімге қиындық туғызды. Осылайша, 1990 жылы ғарышкерлер отрядына алғашқы және жалғыз ерекше қабылдау өтті, оның ішінде 6 журналист, 3 дәрігер және бір ұшқыш Мұсабаев болды.

Яғни, қазақ ғарышқа ұшады деген шешім қабылданған кезде Сіз ғарышкерлер отрядында болдыңыз, бірақ бұл сіз емессіз бе?

- Иә, 1991 жылы ескі жаңа жылдан кейін отрядта қазақ ғарышкері ғарышқа ұшатыны туралы әңгімелер пайда болды, бірақ бұл мен туралы емес еді. Шынында да, көп ұзамай ОПК-да Кеңес Одағының Батыры, КСРО-ның еңбек сіңірген сынақ ұшқышы Тоқтар Әубәкіров пайда болды. Біздің Жұлдызды қалашықтағы алғашқы кездесуіміз 1991 жылы 20 қаңтарда өтті. Мен бұл күнді жақсы есімде сақтадым. Мен жаттығуға асығып бара жатқанмын, кенеттен маған қарсы жоғары, мәртебелі қазақ келе жатқанын көрдім. Оның кеудесінде КСРО батырының жұлдызын көріп, мен оның кім екенін бірден білдім. Әубәкіровпен амандасып, отандасымның кездескеніне қуанды. Әңгіме қысқа және нақты болды. Тоқтар өзінің ғарышқа ұшатынын және бұл шешілген мәселе екенін айтты. Мен шешім «жоғарғы жақтан» қабылданғанын түсіндім, бірақ мұндай хабарды осындай жағдайда естимін деп ойламадым... Иә, мен ешқашан қөңілшек болған емеспін, дегенмен бұл жаңалық мен үшін ашық аспан арасындағы найзағай сияқты болды. Мұқият және тұрақты дайындық, ғарышқа ұшу, ғарышкердің мансабы туралы менің барлық идеяларым шындыққа жанаспайтындай болып көрінді. Кейінірек мен КСРО-дағы саяси жағдай Қазақстан өзінің ғарышкерін ғарышқа ұшыру мүмкіндігіне ие болып, бұл жақын арада жүзеге асатындай болып қалыптасқанын білдім. Барлығы үшін бұл айқын, қисынды дұрыс және әділ шешім болды: 30 жыл бойы қазақ жерінен ғарышқа халықаралық экипаждар жіберілді, олардың арасында бірде-бір қазақ болмады! Әрине, таңдау маған түспегені мені ренжітті, қалай дегенменде мен ұзақ және қиын іріктеу жолынан өтіп және бірнеше ай бойы ғарышкерлер отрядында дайындалған едім. Бірақ қарапайым ұшқыш ретінде мен саясаттан алыспын, ал тұңғыш қазақ ғарышкерге үміткер ең лайықты болды: Кеңес Одағының Батыры, еңбек сіңірген сынақ ұшқышы. Кеңестік космонавтика тарихында мұндай жағдай болмағанын атап өту керек – бес айда, барлық қатаң іріктеу рәсімдерінен өтпей, жалпы ғарыштық дайындық кезеңін айналып өтіп, Тоқтар Әубәкіров экипаж құрамына енді. Қазақстан басшылығының талабы осындай болды. Мен дублер болдым. Әрине, мен қазақтың тұңғыш ғарышкерін таңдау - оған бағыну керек саяси шешім екенін жақсы түсіндім. Және жақсы моральдық климатты сақтай отырып, Тоқтарға тамаша дубльдауды қамтамасыз еттім. Мен, әрине, еңбегі сіңген сынақшы-ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры Әубәкіровтің айқын еңбегіне құрметпен қарадым. Барлық қазақстандықтар сияқты, тарихи әділеттілік қалпына келтіріліп, қазақ халқының тұңғыш өкілі ғарышқа ұшатындығын мақтан тұттым. Кейінірек мен тағдырдың мені ғарышқа бірінші рет ұшу мүмкіндігінен айыра отырып, халықаралық экипаж командирінің екі рейсімен үш рет ғарышқа ұшуға, бес ғарыштық серуенге шығуға және тіпті сол кездегі ашық ғарышта болу рекордтар кітабына енуге мүмкіндік бергенін түсіндім.

- Талғат Амангелдіұлы, Сіздің жұлдызды сағатыңыз 1994 жылдың 1 шілдесінде келді. Ғарышқа екі ұшқыш - Юрий Маленченко және Сіз ұштыңыздар. Алғашқы ұшу кезінде басты сезімдер қандай болды?

Ғарышта жердегі сезімдер өте күшейе түседі. Ғалам қаншалықты әдемі болса да, шынайы таңдануды Жердің ғарыштан көрінісі тудырады. Егер сіз жердегі тыныштықты тыңдағанда жайбарақаттылық пайда болса, онда ғарыштық тыныштық қорқыныш пен үрей тудырады. Жердегі қуанышты ешбір сезіммен салыстыруға келмейтіні белгілі болды және оны ғарыштан оралғанда шынымен түсінуге болады.

Біздің ұшуымыз 126 күнге созылды, Юрий екеуміз бес ғарыштық серуен жасадық. Шынымды айтсам, экспедиция өте ауыр болды, «Мир» станциясының бүкіл тарихында мұндай материалдық сәтсіздіктер болған емес. Станцияда электр қуатын толығымен жоғалтқан кезде U минимумы деп аталатын станцияда кернеудің жоғалуы болды. Апат түн ортасында болды. Гиродиндердің тоқтатуының қорқынышты процесі басталды – бұл станцияның ғарыштағы бағытын сақтай отырып, бұрыштық жылдамдықпен айналатын үлкен гироскоптар. Энергиямен жабдықтау жағдайын түзету үшін біз не істемедік. Біз қорқынышты шұңқырға одан әрі түсіп кеттік. Өздеріңіз білетіндей, станциядағы тіршілікті қамтамасыз етудің барлық жүйелері тек электр қуатымен жұмыс істейді және осылайша тіршілікті қамтамасыз етудің барлық жүйелері өшірілген, қызметтік жүйелерді қойшы, жалпы тіршілікті қамтамасыз ету өшкен. Бізге оттегі жетпеді, енді оны жасайтын ештеңе болмады, ешқандай жүйе жұмыс істемейді, айналасында ғарыш және басқа ештеңе жоқ. Бес күн бойы біз бұл жағдайдан шықтық, үлкен жұмыс жасалды.

Біз Жер үшін уайымдадық - олардың қатты алаңдаушылықта екенін түсіндік, өйткені ешкім жауап бермейді. Бұл жерде тағы да, біздің тапқырлығымыз бен сәттілігіміз көмектесті. Сол кезде мен қазақстандық бағдарлама бойынша алғаш рет кемеге аккумулятор түріндегі жеке, дербес қуат көзі бар әуесқой радиостанцияны заңсыз алдым деп айта аламын. Бақытымызға орай, бұл әуесқой радиостанция жұмыс істеді. Біз оны ҰБО жиілігіне бағыттадық және әріптестерімізбен байланысқа шықтық. Ең нашар жағдайда, біз баллистикалық навигациялық деректер енгізілген № 14 нысанда қонуға дайындалуымыз керек еді.

Өліп қалуым мүмкін деген ойлар Сізге шынымен келді ме?

- Жағымсыз болды, сөзсіз. Бірақ психологиялық тұрғыдан бізді қатты дайындайды, сондықтан дүрбелең болған жоқ, бірақ әрине қорқынышты болды. Бізге дайындықтың мықты кәсібилігі және жоғары сана мен жоғары рух көмектесті. Бізде ең қуатты ғарыш компаниясы болды, тату ғарыштық отбасы деп айтсам болады - Викторенко, Поляков, Маленченко, мен, Кондакова, Мербольд.

Бүкіл экипаждың өміріне қауіп төндірген осы қиын жағдайдан Сіз қалай шыға алдыңыз?

Біз энергетикалық шұңқырдан шыққан кез енді керемет болды. ҰБО өзіміздің күш-жігерімізбен бәрін қайтадан іске қосқанымызға қатты қуанды. Барлық жүйелерді іске қосу процесі - ең күрделі процесс. Гиродиндерді кезекпен айналдырдық – өйткені барлығына энергия жеткіліксіз болды. Олар БЦЕМ – «Салют-5» борттық цифрлық есептеу машинасын іске қостық, ол да өте қыңыр, ескі үлгідегі, сенімді, бірақ ескі зат. Мыңдаған қосқыштар, терминалдар, олардың барлығын табу, сүрту қажет болды. Осындай батырлық күш-жігермен біз шынымен де жеңіске жетіп, станцияны құтқардық деп айта аламыз. Бұл «Мир»-дің қайта тууы болды.

Талғат Амангелдіұлы, Сіздің ғарыштық ұшуыңыз кезінде ұзақ экспедицияға арналған Қазақстанның үлкен ғылыми бағдарламасы орындалды. Оның нәтижелері қандай болды?

- Шынында да, биотехнология, медицина, геоастрофизика бойынша ғылыми эксперименттердің қазақстандық бағдарламасы алғаш рет орындалып, елеулі нәтижелер алынды. Шағын қаржыландыруға қарамастан, бағдарлама мықты болды, ол үшін біздің ғалымдарға зор алғысымды білдіргім келеді. Сол кезде бұл жұмысты біздің ұмытылмас Өмірзақ Махмұтұлы Сұлтанғазин қадағалады. Ол керемет мәдениетті адам, нағыз академик еді. Мен барлық үш рейс алдында Өмірзақ Махмұдұлымен тығыз жұмыс істедім. Ол қазір бізбен бірге болмаса да, оның ісі жасап жатыр. Себебі, біз қазақстандық ғарыш туралы айтатын болсақ, біз, ең алдымен, қазақстандық ғалымдардың, ең алдымен, академик Сұлтанғазиннің жетістіктерін айтамыз.

Бірінші ұшу кезінде мен берілген физика-химиялық қасиеттері бар қорытпаларды балқыту арқылы материалтану бойынша технологиялық эксперименттер жасадым. Осы нәтижелерге сүйене отырып, ғалымдар диссертация қорғады. Қазақстандық бағдарламадан басқа, осы ұшу кезінде Ресей мен АҚШ-тың, сондай-ақ жекелеген елдердің - Германия, Франция, Жапонияның екі ірі ғылыми бағдарламасы орындалды. Егемен Қазақстанның тұңғыш ғарышкері ретінде мен еліміздің басты символын ғарышта мақтанышпен ашып көрсеттім. Құран мен бір уыс қазақ жерін орбитаға шығару идеясы Байқоңырда, ұшудың алдында пайда болды. Мұнда қазақстандықтарды «Энергия» РКК бас конструкторы Юрий Павлович Семенов қолдап, қосымша ғарыштық багажға рұқсат берді. Менің байқоңырлық отандастарымның - Ленинск қаласы әкімшілігінің басшысы Виталий Брынкин мен оның орынбасары Ерғазы Нұрғалиевтің көмегінің арқасында біздің кемеге қазақ халқының осы басты ғибадатханаларын алуға мүмкіндік туды: ғарышқа тек туды ғана емес, мұсылмандардың бас кітабы - Құран мен қазақ жерінің капсуласын әкелу туралы шешім қабылданды. Содан бері біздің еліміздің осы қасиетті атрибуттары: Ту, Құран, жер менің ғарышқа кейінгі барлық рейстерім үшін міндетті болды.

Ғарышта Отан сезімі күшейе ме, әлде жойылады ма, қалай дегенмен де ғарышта барлығы туған жер емес пе?

- Шынында да, біздің Жердің ғарыштан көрінісінен гөрі әсерлі сурет жоқ. Бұл көк планета өзінің жанды жылуы және жарығымен таң қалдырады. Ол әлемдегі маяк сияқты, өмірдің мәні сияқты. Орбитада жүргенде, сіз өзіңізді жер тұрғыны сияқты сезінесіз, өйткені ғарыштан мемлекеттік шекаралар көрінбейді. Бірақ, соған қарамастан, менің кәсіби және адами қасиеттерім бойынша әріптестерімнің жалпы қазақ ұлтын бағалайтынын әрқашан білетінмін.

Сол ұшу кезінде тағы бір символдық сәйкестік болды. Бұл Юрий Маленченконың ғарышқа алғашқы шығуы еді. Ереже бойынша бортинженер бірінші болып шығады. Мен станцияның люгін ашқан кезде туған Қазақстанды көрдім! Дәл осы сәтте «Мир» станциясы менің Отанымның үстінен ұшып өтті. Мен ҰБО-ға: «Қазақстанның үстінен ұшамыз!» деп баяндадым. Юрий екеуміз Балқаш, Алатау, Алматы, Арал теңіздерін анық көрдік. Бұл мен үшін қызықты сәт болды. Ауасыз кеңістікке алғашқы шығар алдында Отанымыз біздің экипажға батасын бергендей әсер қалдырды. Содан бері Қазақстанның ғарыштан көрінісі менің жадымда туған адамымның бейнесі тәрізді мәңгі сақталып келеді. Сондықтан, ғарыш, әрине, Отан сезімін күшейтеді және бұл отан сүйгіштіктің шексіз, әмбебап сезімі.

Талғат Амангелдіұлы, сіздерді осы айтулы оқиғамен құттықтаймыз. Бүгін Сіз лайықты демалыстасыз, бірақ Сіздің ісіңіз жалғасуда. Сіздер практикалық ғарыш қызметінің негізін қалаушы, Қазақстанның ғарыш саласын жасаушы болып саналасыздар. Қазақстандық ғарыш тарихына айналған осы естеліктеріңіз үшін рахмет.